Van de dichtvorm sonnet bestaan er verschillende variaties. De belangrijkste vormen zijn het klassieke sonnet, het Engels sonnet en het modern sonnet. Iedere variatie kent zijn eigen structuur, maar daarbinnen kan het rijmschema variëren.
Rijmschema
Zo is voor een klassiek sonnet het meest gebruikelijk om als rijmschema te hanteren: ABBA ABBA CDC DCD. Maar wat ook wel voorkomt is: ABBA ABBA CDE CDE.
Metrum
Het metrum, of ritme, van een sonnet wordt bepaald door 5 jambes op één versregel. Een jambe is een onbeklemde lettergreep gevolgd door een beklemtoonde lettergreep.
Een versregel uit een sonnet bestaat meestal uit 5 jambes. Daarom zit er in een versregel van een sonnet vaak zo'n 10 lettergrepen. Een regel in een gedicht met een dergelijk ritme en lengte heet een vijfvoetige jambische versregel.
Overigens komt het zelden voor dat elke versregel in een sonnet exact voldoet aan bovengenoemde stramien. Vaak hebben de versregels één lettergreep meer of minder en is ook het ritme net wat anders. De vijfvoetige jambische versregel moet je dan ook meer zien als een richtlijn, dan als een harde eis.
Klassiek sonnet
Als wij spreken over sonnet dan hebben wij het meestal over een klassiek sonnet.
Een klassiek sonnet, of ook wel Italiaans sonnet of Petrarca-sonnet, is een rijmend gedicht dat bestaat uit 4 strofen van 2 keer 4 en 2 keer 3 regels. Traditioneel komt er na de tweede strofe een wending.
Het rijmschema van een klassiek sonnet kent een aantal variaties, maar het meest standaard is ABBA ABBA CDC DCD.
Een voorbeeld van een klassiek sonnet met dit rijmschema is het sonnet nummer 132 uit de bundel 'Canzoniere' van de Italiaanse Renaissance dichter Francesco Petrarca. Zijn bundel 'Canzoniere' heeft het sonnet als dichtvorm populair gemaakt in heel Europa.
In Nederland was het klassieke sonnet onder andere populair tijdens de Gouden Eeuw, bijvoorbeeld bij de 17e eeuwse dichter P.C. Hooft. Een mooi voorbeeld van zijn werk is het sonnet Gezwinde grijsaard.
Ook in de 21e eeuw blijft het klassieke sonnet onverminderd populair. Een recent voorbeeld van een klassiek sonnet is het gedicht De sonnettenschrijver van de dichter Geert Zomer. In dit gedicht zitten zelfs 3 wendingen: na de 1e strofe, na de 2e strofe en de laatste regel.
Het rijmschema van Geert Zomers sonnet is ABAB ABAB CDC DCD. Hoewel dit rijmschema afwijkt ten opzichte van het gedicht van Petrarca geldt ook het gedicht van Geert Zomer als een klassiek sonnet.
Engels sonnet
Het Engelse sonnet, of Shakespearesonnet, bestaat uit 3 strofen van 4 regels en 1 strofe van 2 regels. De wending komt meestal na de derde strofe. Net als bij het klassieke sonnet kan het rijmschema variëren. Het meest voorkomende rijmschema is ABAB CDCD EFEF GG.
Zoals de naam al aangeeft is deze vorm ontstaan in Engeland en was het de favoriete dichtvorm van William Shakespeare. Shakespeare heeft meer dan 150 sonnetten geschreven. Een mooi voorbeeld is sonnet 130 van William Shakespeare.
Een mooi voorbeeld van een hedendaagse Engels sonnet is het gedicht Amsterdam - Vlieland (A - V) van de Vlielandse eilanddichter Gerda Posthumus.
Een ander voorbeeld is het gedicht Oorlogsweduwe van dichter en literator Robin Kerkhof.
Modern sonnet
In de twintigste eeuw raakte vaste dichtvormen uit de mode. Het vrije vers beleefde een ongekende opmars. In deze tijd ontstond het moderne sonnet.
Het moderne sonnet is een niet-rijmend gedicht van 14 regels. Het metrum is vaak hetzelfde als een gewoon sonnet. De strofe-indeling is meestal gelijk aan het klassieke sonnet (4/4/3/3) of het Engelse sonnet (4/4/4/2).
Een mooi voorbeeld van een modern sonnet in vorm en thematiek is het gedicht 'Hoveling bij kaarslicht' van de slam poetry dichter Jolies Heij.